Tıbbi Araştırma Planlamak
Araştırma planlaması pratikte şöyle tanımlanabilir: Araştırmacının kendi zihninde oluşturduğu 'deney'i bilimsel temele oturtarak planlaması. Araştırmanın temelinde bilimsel bir birikim vardır. Araştırmacı, sahip olduğu bu birikimin eksik yanlarını veya geliştirilmesi gereken yönlerini tecrübeleri ile tespit eder. Daha sonra bu tespitini bilimsel olarak çözüme kavuşturabileceği bir yol arar. Bu süreçte karşısına çıkan çeşitli yollardan en uygununu seçmeye çalışır.
Örneğin; acil serviste çalışan bir hekim troponin sonuç süresinin uzunluğundan muzdaripse biyokimya bölümü ile iletişime geçerek bunun çözümü için bir araştırma planlayabilir. Eğer troponin sonuç süresinde iyileştirme yapmak biyokimya bölümü tarafından makul olmayan bir hedef olarak tespit edilirse, bu kez başka belirteçleri analiz etme yoluna girilebilir.
Dikkat edilirse, verilen kısa örnekte bile karşılaşılan sorun nedeniyle girilen bir araştırma süreci mevcut. Bu basamakları özetlemek gerekirse:
Sorun: Troponin sonuç süresinin uzunluğu
Soru: Bunu kısaltabilir miyiz?
Bilgi edinme süreci: Başka bir bölümün desteğine ihtiyaç var mı? (biyokimya bölümü ile görüşme)
Elde edilen bilgi: Troponin sonuç süresini kısaltmak makul değil (zaten olabildiğince kısa).
Yeni soru: Daha kısa sürede sonuç veren bir belirteç var mı?
.....
...
.
Bu 'soru-bilgi edinme-yeni soru' süreci çok katmanlı ve basamaklı olabilmektedir. Daha iyi ifade etmek gerekirse; yeni belirtece bir de 'troponin kadar selektif mi?' sorusunu eklersek araştırmaların ön hazırlıklarının ne kadar uzun ve meşakkatli süreçler olduğunu görebiliriz.
Dikkat edilecek bir başka husus: klinisyenin ilk karşılaştığı sorun 'Troponin sonuç süresinin uzunluğu' olmasına rağmen; araştırmanın amacı aslında 'Miyokard enfarktüsüne daha hızlı tanı koymak'tır. Araştırmacı, aklına gelen sorular için daima geniş bakış açısını korumalı ve mevcut sorusunun evrilmeye müsait olduğunu görebilmelidir. Basamaklı ve katmanlı şekilde plan ve bilgi edinme ile ilerleyen araştırma sorusu oluşturma sürecinin sonucunda 'Yapılandırılmış Araştırma Sorusu' elde edilir.
Araştırmanın ön planlaması aşamasına bir örnekle bakalım:
"Polikliniğimizde ayaktan takip ettiğimiz astım hastalarında alkalen fosfataz (ALP) düzeylerini yüksek buluyoruz. Bu konuda bir araştırma yapmak istiyoruz."
Bu araştırma planı ülkemizde sık yapılan araştırmalara bir örnektir (maalesef direkt olarak bu haliyle yapılan tezler bile mevcut). Bu şekilde sorunumuzu yapılandırmadan girişeceğimiz bir araştırma ile astımlı hastaların ve kontrol grubunun ALP düzeylerini ölçüp sonuçları yorumlamaya çalışmakla zayıf bir araştırma yapmış oluruz. Böyle bir araştırma 'ön çalışma' olarak kabul görebilse de kapsamlı bir araştırma olamayacak kadar zayıftır. Araştırmanın eksik yönlerini sıralamak ve sorumuzu yapılandırarak gitmek gerekirse:
1) Alkalen fosfataz nerede yüksek?
Serumda, plazmada, bronkoalveolar lavaj örneklerinde, idrarda vb.
Bu soru her ne kadar anlamsız gibi görünebilse de (çünkü ALP düzeyinin anlamlı olarak ölçüldüğü yer serumdur, neredeyse bütün bilim alanlarında kabul gören de serum düzeyidir) bu soruyu sormak araştırmanın daha ilerisi için fikir ortaya koymamıza yarar. Yani serumda yüksek bulduğumuz ALP düzeyini daha sonra lavajdan da ölçerek araştırmamızı farklı bir düzeye taşıma imkanımız olur.
Eklenecekler:
“Polikliniğimizde ayaktan takip ettiğimiz astım hastalarında alkalen fosfataz (ALP) düzeylerini serumda yüksek buluyoruz. Bu konuda bir araştırma yapmak istiyoruz.”
2) ALP düzeylerini yükselten diğer etkenler nelerdir?
İlaç kullanımı, gastrointestinal hastalık, KC hastalığı, doku hastalıkları, diyet, yaş, cinsiyet, meslek vb.
Yani mevcut cümlemize eklememiz gerekenler:
“Polikliniğimizde ayaktan takip ettiğimiz, başka bir tanısı olmayan ve aynı ilaçları kullanan astım hastalarında alkalen fosfataz (ALP) düzeylerini cinsiyet ayrımı olmaksızın ve yaşa göre referans aralıklarını hesaba katarak serumda yüksek buluyoruz, Bu konuda bir araştırma yapmak istiyoruz.”
3) Araştırman tipi belirlenmeli.
Retrospektif, prospektif, kohort vb.
Eklememiz gerekenler:
“Polikliniğimizde ayaktan takip ettiğimiz, başka bir tanısı olmayan ve aynı ilaçları kullanan astım hastalarında alkalen fosfataz (ALP) düzeylerini cinsiyet ayrımı olmaksızın ve yaşa göre referans aralıklarını hesaba katarak serumda yüksek buluyoruz, Bu konuda elimizde mevcut olan verilerle retrospektif bir araştırma yapmak istiyoruz.”
4) Araştırmanın temel öğesi olan ALP’ye daha geniş bakmak gerekli.
Alkalen Fosfataz, bir fosfataz türüdür. Başka ne gibi fosfatazlar var vücutta? Bunlarda da artış mümkün mü? Bu soru sayesinde bilgi edinme sürecine giriyor ve asit fosfatazların varlığını öğreniyoruz/hatırlıyoruz ve sonuçta araştırmamızı bir basamak yukarı çıkarmış oluyoruz:
“Polikliniğimizde ayaktan takip ettiğimiz, başka bir tanısı olmayan ve aynı ilaçları kullanan astım hastalarında alkalen fosfataz (ALP) düzeylerini cinsiyet ayrımı olmaksızın ve yaşa göre referans aralıklarını hesaba katarak serumda yüksek buluyoruz. ALP bir fosfataz olduğundan fosfatazların (alkalen, asit ve alt tipleri) astım ile ilişkisini araştırmak istiyoruz. Bu konuda, elimizde mevcut olan verilerle retrospektif bir araştırma yapmak istiyoruz.”
5) Klinik veri mevcut değil.
Hastaların klinik özelliklerinin ALP düzeyleri ile ilişkili olup olmadığını tespit etmemiz çalışmaya güçlü bir klinik yön ekler:
“Polikliniğimizde ayaktan takip ettiğimiz, başka bir tanısı olmayan ve aynı ilaçları kullanan astım hastalarında alkalen fosfataz (ALP) düzeylerini cinsiyet ayrımı olmaksızın ve yaşa göre referans aralıklarını hesaba katarak serumda yüksek buluyoruz. Hastaların kliniklerini incelediğimizde ALP düzeyi yüksek olan hastaların son 3 ayda daha çok atak geçirdiğini tespit ettik. ALP bir fosfataz olduğundan fosfatazların (alkalen, asit ve alt tipleri) astım ve astım atakları ile ilişkisini araştırmak istiyoruz. Bu konuda, elimizde mevcut olan verilerle retrospektif bir araştırma yapmak istiyoruz.”
Gördüğünüz gibi, çok basit bazı sorular sorarak ve araştırma sorumuza daha geniş bir açıdan bakarak yapmak istediğimiz araştırmayı daha geniş ve anlaşılabilir bir hale getirdik. Araştırma sorumuzun yapılandırması sona eren bir süreç değildir. Mesela bu konuda bir literatür taraması yaparak bilim alanımızda olan başka hastalıklarda (örn. ürtiker) ALP düzeyinin arttığını tespit edersek araştırma sorumuzu bütünüyle genişleterek allerjik hastalıklarda fosfatazların araştırılmasına geçebilir veya bunu ikinci basamak bir araştırma olarak planlayabiliriz.
Bu aşamadan sonra araştırmamızın projelendirilmesi için yapmamız gerekenler önem kazanmaktadır. Bunu daha sonraki bir yazımızda ele alacağız.
